WOJSKA OCHRONY POGRANICZA W PRZEMYŚLU
W LATACH 1945-1991
W miarę stabilizacji politycznej kraju, z chwilą zakończenia działań wojennych, ówczesne władze państwowe stanęły przed problemem zabezpieczenia nowo utworzonych granic państwa. Wykonujące dotychczas te zadania jednostki liniowe Ludowego Wojska Polskiego miały niebawem przejść w stan pokoju, a pełniący w nich służbę żołnierze mieli zostać zmobilizowani. Wobec powyższego zaistniała pilna potrzeba utworzenia formacji granicznej. Podczas rozmów sztabowych w kierownictwie armii, które odbyły się na przełomie lipca 1945 r. ustalono, iż powstanie formacja o charakterze wojskowym i będzie podporządkowana Ministerstwu Obrony Narodowej. Konsekwencją powyższych ustaleń był rozkaz nr 0245 z 13 września 1945 r. Naczelnego Dowódcy Wojska Polskiego o powołaniu Wojska Ochrony Pogranicza. Poszczególne jednostki WOP miały zostać sformowane na bazie istniejących Okręgów Wojskowych. Utworzone wówczas jednostki graniczne otrzymały kolejną numerację. Tworzony na terenie województwa rzeszowskiego Oddział WOP otrzymał nr 8, a na miejsce jego postoju wyznaczono miasto Przemyśl. Jednostka zostaje utworzona na bazie Krakowskiego Okręgu Wojskowego, który dostarczył dla pograniczników niezbędny sprzęt i uzbrojenie, a także skierował do jednostki żołnierzy młodszych roczników.
W grudniu 1945 r. przybywa do Przemyśla grupa oficerów oddelegowanych z wojska wraz z ppor. Czesławem Stopińskim (pierwszym po wojnie absolwentem szkoły oficerskiej), którzy podejmują się zadania sformowania 8 Oddziału Ochrony Pogranicza.
Sztab powstającej jednostki został ulokowany w budynku byłego seminarium grekokatolickiego w Przemyślu przy ul. Basztowej, opuszczonym przez radziecki szpital wojskowy. Tworzenie jednostek granicznych rozpoczęło się wówczas praktycznie od zera. Brakowało bowiem przede wszystkim ludzi, którzy znaliby się na rzemiośle służby granicznej, odpowiedniej infrastruktury, a istniejąca granica pomiędzy Polską, a ówczesnym Związkiem Socjalistycznych Republik Radzieckich nie została jeszcze wytyczona i oznaczona.
Dzięki wysiłkowi pełniących wówczas służbę oficerów i żołnierzy do połowy 1946 r. w ramach jednostki zostaje sformowane: 4 Komendy Odcinków, 12 strażnic oraz 6 Punktów Kontrolnych (przejść granicznych) w Lubaczowie, Przemyślu, Medyce, Olszanicy, Radoszycach i Łupkowie. Pierwszym dowódcą jednostki mianowany zostaje ppłk Jerzy Popek, który dowodził jednostką do 20 marca 1946 r. Kolejnym mianowanym zostaje mjr Anatol Krościański. W czerwcu 1946 r. na stanowisko dowódcy jednostki powołany zostaje mjr Witold Trubny. Pierwsze miesiące istnienia jednostki, to oprócz codziennej, ciężkiej służby granicznej także okres walk żołnierzy WOP z oddziałami partyzanckimi Ukraińskiej Powstańczej Armii, działającej na terenie ówczesnego województwa rzeszowskiego.
Odcinek granicy państwowej ochraniany przez 8 Oddział obejmował granicę wschodnią z ZSRR od rzeki Sołokija do Przełęczy Użockiej, oraz południowy odcinek granicy z Czechosłowacją od Przełęczy Użockiej do Baligrodu.
Po kilku miesiącach istnienia, we wrześniu 1946 r. 8 Oddział zostaje rozformowany, a na jego bazie zostaje utworzony Rzeszowski Oddział Ochrony Pogranicza nr 8/1946-1948, który podlegał bezpośrednio Krakowskiemu Okręgowi Wojskowemu. W skład jednostki wchodziły pododdziały sztabowe oraz 6 Komend Odcinków tj.: nr 34 w Lubaczowie, nr 35 w Przemyślu, nr 36 w Olszanicy, nr 37 w Baligrodzie, nr 38 w Zagórzu oraz nr 36 w Gorlicach, którym podlegało 26 strażnic i 6 Punktów Przejściowo-Kontrolnych. Rzeszowski Odział ochraniał zatem granicę z ZSRR i Czechosłowacją, a jego stan etatowy po rozbudowie formacji liczył 2015 wojskowych oraz 14 pracowników kontraktowych. W 1946 r. w Rzeszowskim Oddziale rozpoczyna również swoją służbę bohater z Westerplatte – przemyślanin, lekarz mjr Mieczysław Słaby. Dowódcami Oddziału byli: ppłk Witold Trubny, a od 14.04.1947 r. ppłk Leon Michalak.
W marcu 1947 r. zostaje rozformowana 38 Komenda w Zagórzu oraz 39 Komenda w Gorlicach. Na bazie rozwiązanych pododdziałów sformowano Krośnieńską Komendę WOP, która wraz z 12 strażnicami i dwoma przejściami granicznymi w Radoszycach i Łupkowie została podporządkowana bezpośrednio Departamentowi WOP w Warszawie.
W wyniku kolejnej reorganizacji służb granicznych w marcu 1948 r. zostaje rozformowany Rzeszowski Oddział Ochrony Pogranicza nr 8, a w jego miejsce rozkazem nr 055/Org z 20 marca 1948 r. powołana zostaje 15 Brygada Ochrony Pogranicza /1948-1950/. W skład organizacyjny Brygady wchodziły pododdziały sztabowe – Szkoła Podoficerska i 4 Samodzielne Bataliony Ochrony Pogranicza: w Lubaczowie, Przemyślu, Olszanicy i Baligrodzie, którym podlegało bezpośrednio 16 strażnic oraz 3 Graniczne Placówki Kontrolne: w Przemyślu, Medyce i Olszanicy. 15 Brygada Ochrony Pogranicza ochraniała granicę państwową z ZSRR i Czechosłowacją, a stan etatowy Brygady wynosił 1956 wojskowych i 12 pracowników kontraktowych. W tym czasie siedziba Sztabu, która znajdowała się przy ul. Basztowej została przeniesiona do nowych obiektów przy ul. Mickiewicza 34. Od tego momentu Komenda kolejno następujących po sobie formacji granicznych funkcjonuje w tych koszarach do dnia dzisiejszego. Obowiązki dowódcy Brygady pełnili kolejno: ppłk Leon Michalak, a od 18 maja 1949 r. płk Filip Kujon.
W okresie tym jednostki WOP kontynuowały działania na terenie Bieszczad zmierzając do całkowitej likwidacji ostatnich operujących w tym terenie oddziałów partyzanckich UPA.
16 października 1948 r. społeczeństwo Przemyśla ufundowało sztandar dla Brygady, który został uroczyście wręczony przez marszałka Rolę-Żymierskiego.
26 Brygada Wojsk Ochrony Pogranicza /1950-1956/ została sformowana na bazie 15 Brygady Ochrony Pogranicza. W skład organizacyjny jednostki wchodziły: pododdziały sztabowe, 4 bataliony WOP (w Lubaczowie, Przemyślu, Olszanicy i Baligrodzie), którym podlegało 18 strażnic oraz Graniczne Placówki Kontrolne w Medyce i Bakończycach. Miejscem postoju jednostki był Przemyśl, ul. Mickiewicza 34. Stan etatowy wynosił 2306 wojskowych. W 1951 r. w związku z wymianą odcinków granicznych pomiędzy ZSRR a PRL zmieniono miejsce postoju Batalionu WOP Olszanica, który został przeniesiony do Ustrzyk Dolnych, ponadto dodatkowo sformowano nowe GPK w Krościenku. W 1952 r. po rozformowaniu Brygady WOP w Krośnie nad Wisłokiem odcinek granicy podległy tej jednostce został przekazany 26 Brygadzie WOP w Przemyślu. Dowódcami jednostki byli: ppłk Filip Kujon, od 24 lipca 1954 r. ppłk Robert Łagodziński.
W związku z kolejną zmianą koncepcji systemu ochrony granic w 1956 r. rozpoczęto prace nad reorganizacją struktury Wojsk Ochrony Pogranicza. W miejsce istniejących na wschodzie Brygad i Batalionów postanowiono utworzyć 2 grupy operacyjne, tj.: Grupa Manewrowa WOP Przemyśl /1956-1957/ oraz Samodzielny Oddział WOP Przemyśl /1956-1957/, a ich miejscem postoju był Przemyśl, obiekty przy ul. Mickiewicza 34. Obie jednostki podlegały Dowództwu WOP w Warszawie. W skład organizacyjny jednostek wchodziły pododdziały sztabowe oraz 6 strażnic, tj.: Korczowa, Medyka, Hermanowice, Sołotwina, Krościenko, Lutowiska oraz GPK w Medyce i Krościenku. Stan etatowy nowo stworzonych jednostek liczył 311 żołnierzy. Z nadwyżek stanu osobowego rozwiązanej Brygady WOP sformowano 9 Wojskowy Batalion Górniczy, który skierowano do Kopalni Węgla w Siemianowicach. Dowódcami powołanych jednostek zostali: Grupa Manewrowa WOP – mjr Stefan Sobolewski;Samodzielny Oddział WOP – ppłk Józef Bobrownicki.
26 Oddział Wojsk Ochrony Pogranicza – to lata przypadające na 1957-1959
26 Przemyski Oddział Wojsk Ochrony Pogranicza – to lata przypadające na 1959-1976.
26 Przemyski Oddział Wojsk Ochrony Pogranicza sformowano w 1957 r. na bazie Grupy Manewrowej i Samodzielnego Oddziału Zwiadowczego, a w listopadzie 1959 r. Oddziałowi WOP zmieniono nazwę na 26 Przemyski Oddział WOP. Jednostka nadal podlegała Dowództwu WOP w Warszawie. W skład jednostki wchodziły: pododdziały sztabowe, 6 Placówek WOP (Sołotwina, Korczowa, Medyka, Krościenko, Lutowiska oraz GPK w Medyce i Krościenku). W 1966 r. w związku z podporządkowaniem WOP Ministerstwu Obrony Narodowej – GPK w Medyce została wyłączona ze składu przemyskiego WOP i została podporządkowana Milicji Obywatelskiej. W Rzeszowie przy Komendzie MO został utworzony Wydział Kontroli Ruchu Granicznego, a pełniący służbę żołnierze WOP przeszli na etaty w Milicji. W związku ze zmianami w strukturze organizacyjnej stan etatowy Przemyskiego Oddziału WOP wynosił 379 wojskowych, a miejscem postoju nadal pozostawał Przemyśl i obiekty przy ul. Mickiewicza 34. Dowódcami jednostki byli kolejno: ppłk Józef Bobrownicki, a od 01.07.1974 r. płk Edward Korczyński.
Po 19 latach istnienia jednostki zarządzeniem dowódcy WOP powrócono do struktur Brygad, a Przemyski Oddział przekształcony został w Bieszczadzką Brygadę Wojsk Ochrony Pogranicza.
26 lipca 1963 r. na rynku w Przemyślu ówczesny dowódca WOP – gen. bryg. Eugeniusz Dostojewski wręczył sztandar dla przemyskiej jednostki WOP, ufundowany przez społeczeństwo i miasto Przemyśl.
W 1964 r. przemyska jednostka WOP przejęła od Karpackiej Brygady WOP ochronę południowo – wschodniego odcinka granicy z Czechosłowacją, który po 4 latach administrowania został w 1968 r. ponownie przekazany do Nowego Sącza.
W styczniu 1972 r. po sześciu latach powracają do struktur WOP Graniczne Placówki Kontrolne, które dotąd były podporządkowane Milicji Obywatelskiej, co powoduje, że stan osobowy Przemyskiego Oddziału Wojsk Ochrony Pogranicza ulega zwiększeniu.
BIESZCZADZKA BRYGADA WOJSK OCHRONY POGRANICZA
/1976-1991/
Obecnie obiekt administrowany przez Bieszczadzki Oddział Straży Granicznej w Przemyślu
została sformowana 29 stycznia 1976 r. na bazie 26 Przemyskiego Oddziału WOP. Jednostka podlegała dowództwu operacyjnemu WOP w Warszawie. Skład organizacyjny jednostki, w tym dowództwo, sztab, pododdziały dowodzenia oraz Wydział Polityczny, Wydział II Zwiadu, Wydział Techniki, Sekcja Kadr, Sekcja Finansowa oraz Batalion Odwodowy w Sanoku.
Dowództwu Brygady podlegało: 6 strażnic: w Sołotwinie, Korczowej, Hermanowicach, Medyce, Krościenku, Lutowiskach oraz GPK w Medyce. W 1989 r. po kolejnej reorganizacji struktur wojsk, Bieszczadzkiej Brygadzie WOP został podporządkowany Nadbużański Batalion WOP wraz 5 strażnicami oraz GPK w Dorohusku. 15 maja 1991 r. po ponad 15 latach istnienia zostaje rozformowana Bieszczadzka Brygada Wojsk Ochrony Pogranicza, a na jej bazie powstaje Bieszczadzki Oddział Straży Granicznej z siedzibą w Przemyślu. Powstała jednostka Straży Granicznej przejęła odcinek granicy państwowej i zadania związane z ochroną granicy państwa.
Dowódcami jednostki byli kolejno:
- ppłk Edward Korczyński do 16.10.1978 r.;
- płk Józef Milejski do 01.11.1984 r.;
- płk Jan Hurynowicz do 01.10.1986 r.;
- płk Tadeusz MARKIEWICZ do 20.11.1990 r.;
- płk Jan Łomański do 15.05.1991 r.
Istniejące 46 lat Wojska Ochrony Pogranicza w Przemyślu na stałe związały się z historią Podkarpacia i stanowiły jej trwały element. W ciągu tych lat zmieniały się wielokrotnie ich podporządkowanie oraz zasięg działania, zwłaszcza odcinek południowej granicy państwa z ówczesną Czechosłowacją. Odcinek ten kilkakrotnie przechodził pod jurysdykcję WOP w Nowym Sączu. Pierwsze lata istnienia, to także okres ciężkich walk z ukraińskim podziemiem, w których przemyscy pogranicznicy ponieśli ciężkie straty w ludziach, o czym dzisiaj świadczą długie kolumny nazwisk poległych, wyryte na kamiennych tablicach pomnika znajdującego się w siedzibie dzisiejszego Bieszczadzkiego Oddziału Straży Granicznej w Przemyślu.
Służący w pododdziałach WOP żołnierze, to także bohaterowie czasu pokoju, niosący pomoc potrzebującym i aktywnie uczestniczący w usuwaniu skutków klęsk żywiołowych. Za swoją postawę jednostka, a także służący w przemyskim WOP oficerowie i żołnierze byli wielokrotnie wyróżniani najwyższymi odznaczeniami państwowymi.
Opracował
mjr SG dr Piotr KOZŁOWSKI