W dniu 22.03.1928 roku ukazało się rozporządzenie Prezydenta RP Ignacego Mościckiego o powołaniu w miejsce istniejącej wówczas na „zachodniej” granicy Straży Celnej – Straży Granicznej. Decyzja ta była uwieńczeniem reorganizacji systemu ochrony granicy północno-zachodniej, zachodniej i południowej zapoczątkowanej na polecenie Prezesa Rady Ministrów Józefa Piłsudskiego przez płk Stefana Pasławskiego, który od 20 czerwca 1927 roku pełnił obowiązki Naczelnego Inspektora Straży Celnej.
Zorganizowana na wzór wojskowy i podległa Ministrowi Skarbu Straż Graniczna ochraniać miała granicę północno-zachodnią, zachodnią i południową (część granicy z Niemcami w rejonie Prus Wschodnich, z Wolnym Miastem Gdańsk, granicę morską, z Niemcami na zachodnie, z Czechosłowacją i częściowo z Rumunią na południu), pod względem polityczno-wojskowym, sanitarnym, celnym itp.
Do jej podstawowych obowiązków w myśl rozporządzenia Prezydenta RP z dnia 22.03.1928 roku należało:
- niedopuszczenie do nielegalnego przekroczenia granicy i przemytu towarów, nielegalnego ruchu towarowego i osobowego na wodach granicznych;
- śledzenie i ujawnianie przemytu oraz innych przekroczeń obowiązujących postanowień skarbowo-celnych i postanowień o granicach państwa;
- pełnienie w urzędach celnych służby wartowniczej, konwojowej, służby posterunkowej na drogach celnych oraz współdziałanie w postępowaniu celnym w wypadkach i w sposób określony przez Ministra Skarbu;
- strzeżenie nienaruszalności znaków i urządzeń granicznych;
- współdziałanie z właściwymi organami na zasadzie specjalnych przepisów przy wykonywaniu zarządzeń, mających na celu bezpieczeństwo publiczne i zapobieganie szkodom zagrażającym interesowi publicznemu;
- współdziałanie z organami wojska w zakresie obrony państwa.
Z powyższego wynika, że zadania jakie miała wykonywać Straż Graniczna wchodziły w zakres kompetencji trzech ministerstw: Ministerstwa Skarbu, Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Ministerstwa Spraw Wojskowych. Ten fakt przyczynił się do tego, że w rzeczywistości Straż Graniczna podlegała trzem resortom:
– Ministrowi Skarbu ze względu na przynależność organizacyjną, bezpośredni nadzór i ochronę granicy pod względem celnym;
– Ministerstwu Spraw Wewnętrznych jako organowi wykonawczemu władz administracji ogólnej w zakresie ochrony granic pod względem wojskowym, politycznym, sanitarnym;
– Ministerstwu Spraw Wojskowych w związku z jego współudziałem w decydowaniu o organizacji wewnętrznej i kierowniczych kadrach Straży Granicznej.
Oprócz obowiązków Straż Graniczna posiadała szereg uprawnień, do których zaliczyć można między innymi:
- prawo użycia psów służbowych;
- prawo użycia broni;
- prawo przechodzenia w służbie przez prywatne grunty i obejścia gospodarskie;
- prawo żądania dokumentów celnych;
- prawo legitymowania osób w pasie granicznym;
- prawo tymczasowego zatrzymania osób obwinionych;
- prawo dokonywania tymczasowego zajęcia i wzięcia w depozyt towarów i innych przedmiotów;
- prawo przeprowadzenia rewizji osobistej.
Ponadto Rozporządzenie Prezydenta II Rzeczypospolitej „O granicach państwa” z grudnia 1927 r. podporządkowanie Ministerstwu Spraw Wewnętrznych nadawało Straży Granicznej charakter instytucji policyjnej.
Stan osobowy Straży Granicznej w większości wywodził się z byłej Straży Celnej. Przyjmowano do niej także oficerów nie będących w służbie czynnej, podoficerów i szeregowych rezerwy Wojska Polskiego. Powyższe ustalenia nie dotyczyły stanowisk kierowniczych i mających bezpośredni związek z działalnością wojskową w Dowództwie Straży Granicznej.
Wszyscy przyjęci i przyjmowani do formacji granicznej zobowiązani byli złożyć uroczystą przysięgę:
„Przysięgam Panu Bogu wszechmogącemu na powierzonym mi stanowisku pożytek Państwa Polskiego oraz dobro publiczne mieć zawsze przed oczyma, władzy zwierzchniej Państwa Polskiego wierności dochować, obowiązki swe gorliwie i sumiennie, w potrzebie z narażeniem życia wypełniać, rozkazy i polecenia przełożonych wiernie wykonywać, tajemnicy rządowej dotrzymywać, przepisów prawa strzec pilnie, wszystkich obywateli Kraju w równem mając zachowaniu. Tak mi dopomóż Panie Boże”.
Straż Graniczna była zawodową formacją graniczną i dlatego, aby zapewnić sobie stały nabór, a także w celu ukazania rekompensaty za trudy i niebezpieczeństwa służby, szeroko reklamowano warunki materialno-bytowe strażników. Oprócz podstawowego uposażenia, które dorównywało wysokością uposażeniu Policji Państwowej (w okresie międzywojennym uposażenie Policji Państwowej należało do jednych z najwyższych wśród grup zawodowych), oficerowie i szeregowi Straży Granicznej otrzymywali dodatek graniczny w wysokości czwartej części pensji podstawowej – czytamy w wydawnictwie Straż Graniczna 1928 – 1933 w V rocznicę objęcia służby na granicach Rzeczypospolitej. Za roczną służbę na granicy zaliczano do wysługi emerytalnej szesnaście miesięcy. Strażnicy, którzy w związku z czynnościami służbowymi ponieśli uszczerbek na zdrowiu uniemożliwiający dalszą służbę, otrzymywali jednorazowo odszkodowanie w wysokości dwuletniego uposażenia, a także przysługującą emeryturę. Tej samej wysokości odszkodowanie otrzymywały wdowy po poległych w służbie. Szeregowi i oficerowie mieli zniżkę 80% na przejazdy PKP.
2 kwietnia 1928 roku Straż Graniczna oficjalnie przystąpiła do ochrony północno-zachodniej, zachodniej i południowej granicy państwa polskiego. Rozporządzenie Ministra Skarbu „O organizacji Straży Celnej” z 31.08.1927 roku stało się podstawą utworzenia struktur organizacyjnych Straży Granicznej. Utworzyły je następujące jednostki organizacyjne:
- Dowództwo Straży Granicznej (od 7.11.1928 r. Komenda SG);
- Inspektoraty Okręgowe Straży Granicznej;
- Inspektoraty Graniczne;
- Komisariaty Straży Granicznej;
- Placówki Straży Granicznej;
- Centralna Szkoła Straży Granicznej w Górze Kalwarii.
Dowództwu Straży Granicznej podlegało bezpośrednio pięć Inspektoratów Okręgowych, które stanowiły podstawowe ogniwo w strukturze organizacyjnej Straży Granicznej. Na czele każdego z nich stał inspektor będący jego kierownikiem. Jego zadaniem było kierowanie służbą i wyszkoleniem Straży Granicznej na podległym mu odcinku oraz nadzór nad prawidłowym tokiem służby.
Bezpośrednim organem Inspektora Okręgowego był sztab złożony z kilku oficerów i kancelarii. Inspektorowi Okręgowemu podlegały Inspektoraty Graniczne, przeciętnie od trzech do pięciu. Dyslokacja Inspektoratów Okręgowych uzależniona była między innymi od charakteru ochranianego odcinka granicy i zagrożenia przestępczością. Zgodnie z rozkazami organizacyjnymi Dowództwa Straży Granicznej, w 1928 roku dyslokacja Inspektoratów Okręgowych przedstawiała się następująco:
- Mazowiecki Inspektorat Okręgowy z siedzibą w Ciechanowie;
- Pomorski Inspektorat Okręgowy z siedzibą w Czersku;
- Wielkopolski Inspektorat Okręgowy z siedzibą w Poznaniu;
- Śląski Inspektorat Okręgowy z siedzibą w Katowicach;
- Małopolski Inspektorat Okręgowy z siedzibą w Sanoku.
7 listopada 1928 roku zmieniono dotychczas używaną nazwę „Dowódca i Dowództwo Straży Granicznej” na „Komendant i Komenda Straży Granicznej”. Przez kilka pierwszych lat działalności Straży Granicznej było 5 Inspektoratów Okręgowych. Na podstawie upoważnienia Ministra Skarbu w oparciu o rozkaz organizacyjny Nr 4 z dnia 17 grudnia 1934 roku. Komendant Straży Granicznej zreorganizował Małopolski Inspektorat Okręgowy tworząc w jego miejsce dwa, tj.:
- Zachodnio-Małopolski Inspektorat Okręgowy,
- Wschodnio-Małopolski Inspektorat Okręgowy.
Od tej pory granice: północno-zachodnią, zachodnią i południową strzegło 6 Inspektoratów Okręgowych. Cztery były na granicy północno-zachodniej i zachodniej, dwa na południowej. Były to:
- Mazowiecki Inspektorat Okręgowy w Ciechanowie, ochraniał odcinek granicy z Prusami Wschodnimi o długości 430 kilometrów. Podlegały mu 3 Inspektoraty Graniczne (Łomża, Przasnysz, Brodnica), 17 Komisariatów oraz 85 Placówek.
- Pomorski Inspektorat Okręgowy z siedzibą kierownictwa do 1931 roku w Czersku, a następnie w Bydgoszczy ochraniał odcinek granicy o długości 737 kilometrów. Podlegało mu 5 Inspektoratów Granicznych (Tczew, Gdynia, Kościerzyna, Chojnice, Nakło), 22 Komisariaty i 115 Placówek.
- Wielkopolski Inspektorat Okręgowy z siedzibą kierownictwa w Poznaniu ochraniał odcinek granicy o długości 627 kilometrów. Podlegało mu 5 Inspektoratów Granicznych (Wronki, Wolsztyn, Leszno, Ostrów Wielkopolski, Wieluń), 24 Komisariaty oraz 133 Placówki.
- Śląski Inspektorat Okręgowy z siedzibą kierownictwa w Katowicach ochraniał odcinek granicy o długości 297 kilometrów. Podlegały mu 3 Inspektoraty Graniczne (Częstochowa, Chorzów, Rybnik), 12 Komisariatów oraz 70 Placówek.
- Zachodnio-Małopolski Inspektorat Okręgowy z siedzibą kierownictwa w Krakowie ochraniał odcinek granicy południowej o długości 544 km. Podlegały mu 3 Inspektoraty Graniczne (Bielsko, Nowy Targ, Jasło), 15 Komisariatów i 92 Placówki.
- Wschodnio-Małopolski Inspektorat Okręgowy z siedzibą kierownictwa w Przemyślu ochraniał odcinek granicy południowej o długości 650 km. Podlegały mu 3 Inspektoraty Graniczne (Sambor, Stryj, Kołomyja), 12 Komisariatów i 80 Placówek.
W sumie granic Polski z Niemcami w rejonie Prus Wschodnich i na zachodzie, Wolnym Miastem Gdańsk, morską, z Czechosłowacją i Rumunią (częściowo) o łącznej długości 3284 kilometry strzegło:
- 575 Placówek,
- 102 Komisariaty,
- 22 Inspektoraty Graniczne,
- 6 Inspektoratów Okręgowych.
Etat budżetowy Straży Graniczny w 1929 roku wynosił 275 oficerów i 5480 szeregowców, co oznaczało, że na l kilometr strzeżonej granicy przypadało średnio 1,6 strażnika (1,8 na granicy zachodniej, 1,2 na południowej).
Komendantowi Straży Granicznej oprócz wymienionych jednostek organizacyjnych podlegały także: Centralna Szkoła Straży Granicznej wraz z Zakładem Tresury Psów Granicznych, Inspektorat Ceł w Gdańsku, Oddział informacyjny Komendy Straży Granicznej oraz krótko, bo w okresie od 15.05.1929 do listopada 1930 roku Inspektorat Wewnętrzny, zastąpiony przez Ekspozyturę Oddziału II sztabu Komendy SG, którą z kolei przemianowano w 1934 roku na Oddział Informacyjny KSG. Jego zadaniem było organizowanie i prowadzenie pracy wywiadowczej przez Straż Graniczną ze szczególnym uwzględnieniem ścigania i ujawniania przekroczeń postanowień skarbowo-celnych.
Centralna Szkoła Straży Granicznej wraz z Zakładem Tresury Psów Granicznych funkcjonowała do końca 1933 roku w Górze Kalwarii. Rozkazem Nr l Komendanta Straży Granicznej z dnia 29 stycznia 1934 roku przeniesiona została do Rawy Ruskiej.
STRUKTURA ORGANIZACYJNA STRAŻY GRANICZNEJ NA 1.01.1935 r.
Dużym mankamentem, szczególnie w pierwszych latach istnienia Straży Granicznej było niejednolite uzbrojenie. SG dysponowała kilkunastoma typami broni wywodzącej się z czasów I wojny światowej. Rodziło to określone trudności zaopatrzeniowe i szkoleniowe. Stopniowe zmiany w tym zakresie zapoczątkowane zostały przełomem lat 1928/1929. Zaczęto wprowadzać na wyposażenie pododdziałów SG długie karabinki z bagnetami kb, krótkie karabinki również z bagnetami kbk oraz broń maszynową typu „maxim” 08 lub „maxim” 08/15 i „chauchat” typu francuskiego.
Podstawowe środki lokomocji stanowiły motocykle, rowery oraz konie. Mało było samochodów osobowych i ciężarowych. Dopuszczano możliwość wykorzystywania własnych rowerów lub motocykli w czasie pełnienia służby.
W związku z zaostrzającą się sytuacją polityczną w Europie, pod koniec 1937 roku opracowano projekt nowej ustawy o Straży Granicznej, w którym wyraźnie militaryzuje się Straż Graniczną nadając jej bardziej charakter wojskowy. W stosunku do dotychczas obowiązującego rozporządzenia Prezydenta RP z dnia 22.03.1928 roku zawierał on następujące zmiany:
- W sprawach związanych z obroną państwa podporządkowywał oddziały Straży Granicznej władzom wojskowym.
- Poszerzał zakres współpracy Straży Granicznej z wojskiem.
- Zmieniał nazwę stopni oficerów i podoficerów Straży Granicznej i upodabniał je do wojskowych.
- Wprowadzał zmiany w przepisach dyscyplinarnych wzorując je na przepisach dyscyplinarnych obowiązujących w Siłach Zbrojnych.
- Przewidywał przekazywanie spraw karnych oficerów i podoficerów Straży Granicznej sądom wojskowym.
- Wprowadzał odrębne sądy honorowe dla oficerów Straży Granicznej.
W związku z wybuchem wojny we wrześniu 1939 roku projekt ten do końca nie został zrealizowany tj. nie wszedł w całości w życie. W oparciu o rozkazy Komendy Straży Granicznej z dnia 25.04.1938 roku, 29.04.1938 r., 10 maja 1938 r. oraz rozkazem Nr 2 Komendanta Straży Granicznej z dnia 8 września 1938 roku, z dniem l maja 1938 roku wprowadzono nowe nazwy dotychczasowych władz i jednostek organizacyjnych Straży Granicznej odpowiadające strukturom wojska. Ponadto Starą nomenklaturę stopni zastąpiono nową na wzór wojskowy. W korpusie oficerskim dotychczasowy:
- nadinspektor – uzyskał stopień pułkownika,
- inspektor – podpułkownika,
- nadkomisarz – majora,
- komisarz – kapitana,
- podkomisarz – porucznika,
- aspirant – podporucznika.
W korpusie podoficerskim dotychczasowy starszy przodownik uzyskał stopień starszego sierżanta, przodownik – sierżanta. Pozostawiono dawne stopnie starszego strażnika i strażnika.
Pod koniec 1938 roku zapadły decyzje o zamianie niektórych odcinków granic ochranianych przez Straż Graniczną i Korpus Ochrony Pogranicza. I tak w grudniu 1938 roku Straż Graniczna rozpoczęła przekazywanie dla Korpusu Ochrony Pogranicza swój odcinek rumuński.
Ostatecznie przejęty został w lutym 1939 roku przez pułk „Karpaty”. Na podstawie decyzji Generalnego Inspektoratu Sił Zbrojnych z 20 grudnia 1938 roku, w styczniu 1939 roku Straż Graniczna przejęła po Korpusie Ochrony Pogranicza niewielki odcinek granicy polsko-niemieckiej w rejonie Suwalszczyzny, gdzie utworzono Komendę Obwodu Suwałki w składzie 4 Komisariatów: Rajgród i Rączki (wydzielone z Obwodu Łomża), Filipów i Hańcza (nowo utworzone). Z kolei w lipcu 1939 roku Straż Graniczna przejęła po Korpusie Ochrony Pogranicza odcinek granicy polsko-łotewskiej. Utworzono tam samodzielny obwód „Brasław” w składzie 3 komisariatów podlegający bezpośrednio Komendzie Głównej Straży Granicznej. Długość obydwu nowych odcinków granicznych wynosiła około 150 kilometrów.
Dyslokacja nowo utworzonych obwodów. Odcinek polsko-łotewski (około 113 kilometrów). Po zajęciu przez Niemcy Czech i Moraw ogólna długość granic z Niemcami wynosiła około 2500 kilometrów. 12 kwietnia 1939 roku zarządzono wzmocnienie Straży Granicznej. W rozkazie Komendanta Głównego Straży Granicznej – gen. bryg. Waleriana Czumy, nakazano przystąpić do formowania oddziałów wzmocnienia z powołanych rezerwistów. Przewidywano utworzenie dla każdego Komisariatu jednego plutonu wzmocnienia w składzie: 1 oficer i 60 szeregowców. W myśl § 10 nowej ustawy o Straży Granicznej stawała się ona w razie ogłoszenia mobilizacji częścią polskich Sił Zbrojnych wchodząc w skład poszczególnych związków taktycznych i grup operacyjnych. W niedługim czasie wszystkie Placówki i oddziały Straży Granicznej podporządkowano dowódcom armii rozmieszczonym wzdłuż granic. Łącznie zorganizowano 100 plutonów wzmocnienia SG liczących 6000 ludzi.
Bezpośrednio przed wybuchem II wojny światowej stan liczebny Straży Granicznej wzrósł i wynosił 445 oficerów, 6241 podoficerów i 9315 szeregowych, z czego bezpośrednio na granicy niemieckiej pełniło służbę 334 oficerów, 5380 podoficerów i 9315 szeregowych, tj. około 15 tysięcy funkcjonariuszy. Łącznie funkcjonariusze Straży Granicznej pełnili służbę w 419 Placówkach I linii, 212 Placówkach II linii (łącznie z posterunkami informacyjnymi), 129 Komisariatach, 26 Komendach Obwodowych, 6 Komendach Okręgowych. Ostatnie miesiące i tygodnie przed wybuchem wojny to okres wzmożonych prowokacji i działań dywersyjnych na granicy polsko-niemieckiej. Odnotowywano liczne przypadki ostrzeliwania Placówek Straży Granicznej i funkcjonariuszy pełniących służbę graniczną. W ich wyniku w czasie wykonywania obowiązków służbowych zginęło kilkunastu funkcjonariuszy SG a kilkudziesięciu zostało rannych. Naruszano granicę państwową w wielu miejscach i na różnorodnych kierunkach. Te i inne wydarzenia były bardzo wyraźnymi sygnałami o głębokim kryzysie politycznym w stosunkach polsko-niemieckich.